Metafizyka czy ontologia?Piotr Jaroszyński
Wydawca: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2011
W serii "Monografie i studia z filozofii realistycznej"
s. 500
format 24,5x17,7 cm
ISBN 978-83-60144-52-7
Szczegółowe informacje i zamówienia:
Metafizyka czy ontologia? - oprawa miękka
Metafizyka czy ontologia? - oprawa twarda
tomasak@kul.pl
www.ptta.pl
tel. 81 445 43 88
Wstęp
Pytanie, które stanowi motyw przewodni niniejszej rozprawy, można albo zbagatelizować, albo też nadać mu znaczenie najważniejsze w sporze o rozumienie filozofii. Można zbagatelizować, twierdząc, że metafizyka i ontologia to jedno i to samo. Chodzi o te same nauki, które mają ten sam przedmiot, a różnią się tylko nazwami. Można też twierdzić, że owszem, różnią się, ale dlatego, że jedna z tych nauk jest nadrzędna (ontologia), a druga podrzędna (metafizyka), natomiast opozycji nie ma tu żadnej. Można wreszcie różnice wyostrzyć i to do tego stopnia, że między metafizyką a ontologia otworzy się przepaść nie do przekroczenia: jeśli metafizyka, to nie ontologia; jeśli ontologia, to nie metafizyka.
W sporze tym jest wiele elementów płynnych, zaczynając od samych nazw, które są neologizmami. Nazwa „metafizyka" pojawia się w I wieku przed Chr., a więc niejako po trzech wiekach od napisania Metafizyki przez Arystotelesa, z kolei nazwa „ontologia" jeszcze później, bo dopiero w wieku XVII. Gdy powstała nazwa „metafizyka" (choć w języku greckim jako nazwa złożona: ,,τά μετά τά φυσικά" [ta meta ta physika]), nie było mowy o ontologii, gdy zaś utworzono nazwę „ontologia", używano jej początkowo zamiennie z metafizyką.
Jest jasne, że sporu nie da się analizować, nie mówiąc już o propozycji rozstrzygnięć, na poziomie samych nazw. Trzeba zagłębić się w kontekst zarówno systemów filozoficznych, jak i historii podejścia do kluczowych problemów, w tym określenia przedmiotu filozofii - metafizyki - ontologii. Dopiero wtedy ujawniają się przeróżne niuanse, które pozwalają zobaczyć, jaka jest różnica między metafizyką i ontologia.
Choć zagadnienie to wydaje się być bardzo specjalistyczne, zwłaszcza w dzisiejszych czasach, gdy sama filozofia jest coraz mocniej spychana na kulturowy i naukowy margines, a cóż dopiero mówić o ontologii czy metafizyce, to jednak dla tych, którzy z różnych względów zajmują się filozofią, posiada ono wyjątkowe znaczenie. Cóż bowiem może być ważniejszego dla filozofii niż określenie jej przedmiotu, czyli tego, czego dotyczy, co ma tłumaczyć, wyjaśniać lub krytykować. Niezależnie od tego, jakie nurty pojawiły się w dziejach filozofii, sprawą kluczową jest przedmiot poznania, a w związku z tym również pytanie o to, skąd ten przedmiot się bierze i przy pomocy jakiej metody jest określany.
Zadając pytanie w sposób alternatywny: albo metafizyka, albo ontologia, chcemy spolaryzować odmienne podejście do przedmiotu filozoficznego wyjaśniania. Nie ma tu większego znaczenia fakt, że niektórzy autorzy tych różnic nie dostrzegają albo próbują je niwelować. Chodzi konkretnie o to, czy przedmiotem filozoficznego wyjaśniania jest rzeczywistość (zwana bytem), czy coś, co jest określane inaczej, jak np. pojęcie bytu, byt możliwy, a nawet przedmiot. W tym punkcie rozgrywa się najistotniejszy spór o filozofię, niezależnie od tego, w jaki sposób zwolennicy takiej lub innej koncepcji uzasadniają - czasem w sposób intelektualnie bardzo wyrafinowany - swoje poglądy.
W niniejszej rozprawie pokażemy najpierw narodziny samej filozofii, a w jej ramach narodziny metafizyki. Już tu istotnie będą polaryzować się główne stanowiska, ale mimo wszystko należeć one będą ciągle do metafizyki. Następnie zobaczymy, w jaki sposób powstała ontologia, a więc w jakim kontekście filozoficznym, stanowiąc przedłużenie określonych nurtów, które wcześniej określane były mianem metafizyki. Powstanie ontologii, fazy jej rozwoju, a wreszcie zmierzch, to zagadnienia, które wymagają podejścia nie tylko analitycznego, ale również historycznego. Okazuje się bowiem, że od nowożytności historia filozofii wcale nie przebiega tak linearnie jakby wskazywały na to podręczniki do dziejów filozofii. Nie zawsze to, co pojawia się później, jest postępem i przekroczeniem wszystkiego, co było wcześniej. Czasem jest to wręcz nawiązanie do jednego z minionych nurtów, który brany jest jako reprezentatywny dla całej epoki. Tak było ze szkotyzmem, który w czasach nowożytnych utożsamiano po prostu ze scholastyką. A przecież nie tylko Jan Duns Szkot należał do scholastyki. Jednak nowo powstała ontologia stanowi kontynuację właśnie jego myśli.Część ostatnia, to dyskusja nad kluczowymi problemami czy sporami filozoficznymi ujmowanymi w perspektywie ontologii i metafizyki. Są to takie zagadnienia, jak: rozumienie bytu, koncepcja istoty, status istnienia czy problem analogii w filozofii. Właśnie te kluczowe problemy nabierają ostrości wówczas, gdy zderzane są ze sobą punkt widzenia ontologiczny i punkt widzenia metafizyczny. Tym bardziej więc w przekonaniu autora niniejszej rozprawy przeprowadzone analizy pozwalają stwierdzić, że między ontologia i metafizyką jest przepaść nie do pokonania. I jeśli filozofia ma się odrodzić, by odzyskać należne sobie miejsce w kulturze i nauce zachodniej, to tylko przez powrót do metafizyki, której przedmiotem jest to, z czego narodziło się myślenie filozoficzne, a więc rzeczywistość. A przecież bez filozofii kultura zachodnia straci swoją tożsamość.
Obrona metafizyki to obrona poznania dorzecznego, otwartego na mądrość, czyli na poznanie racjonalne, które próbuje ogarnąć całą rzeczywistość, by w jej perspektywie nie tylko poznawać takie lub inne aspekty w ramach nauk szczegółowych, ale również by podejmować określone decyzje, które pomagają człowiekowi nabierać odpowiedniego dystansu do wszystkiego, z czym się styka. Takiej roli nie spełnia i nie może spełnić ontologia. Tym bardziej więc trzeba wracać do metafizyki, by ocalić choćby odrobinę tej mądrości, bez której człowiek nie może żyć naprawdę po ludzku.
Rozprawę tę rozpoczynałem jeszcze za życia Ojca Profesora M. A. Krąpca, w przekonaniu, że będzie On mógł się z nią zapoznać, jak to zawsze czynił, poczynając od pracy magisterskiej, poprzez doktorat, habilitację i różne monografie. Stało się inaczej. Pozostała nadzieja, że światło intelektualne rzucone przez Mistrza nie zgasło, a uprawianie filozofii w takim właśnie duchu ma jednak sens, na przekór wszelkim trudnościom. Filozofia bowiem jeśli racjonalnie otwiera się na całą rzeczywistość jako realną, na zawsze pozostanie królową nauk, i korzeniem, i kwiatem kultury zachodniej.
W tym miejscu chciałbym bardzo serdecznie podziękować ks. prof. A. Maryniarczykowi za niezwykłą życzliwość i zachętę do opublikowania tej rozprawy. Dziękuję również dr. hab. B. Paziowi za gotowość służenia wieloma cennymi radami. Dziękuję wreszcie zespołowi redakcyjnemu (Paniom M. Nawracale-Urban i A. Szymaniak) za żmudne i skrupulatne przygotowanie niniejszej rozprawy do druku.
Piotr Jaroszyński
Spis treści
Słowo od Wydawcy................................................................................ 5
Wstęp ..................................................................................................11
Część I Powstanie metafizyki.................................................................15
Rozdział 1. Od σοφία [sophia] do φιλοσοφία [philosophia].........................17
Rozdział 2. Od filozofii do τα μετά τα φυσικά [ta meta ta physika]..............29
Rozdział 3. Od τά μετά τα φυσικά do metafizyki.......................................45
Rozdział 4. Autonomia metafizyki...........................................................69
Rozdział 5. Ontologia w średniowieczu?................................................. 73
Podsumowanie .....................................................................................87
Część II Powstanie ontologii ..................................................................89
Rozdział 1. Kartezjusz i Malebranche: nawrót augustynizmu.....................91
Rozdział 2. Filozofia brytyjska: marginalizacja metafizyki..........................97
Rozdział 3. Twórcy ontologii: od Lorharda do Clauberga............................105
Rozdział 4. Ontologia przed metafizyką: od Wolffa do Kanta.....................115
Rozdział 5. Logika jako ontologia: Hegel.................................................129
Rozdział 6. Apoteoza matematyki: Bolzano, Frege, Meinong................... 133
Rozdział 7. Fenomenologia poza metafizyką: Husserl, Ingarden,
Heidegger............................................................................................143
Rozdział 8. Metafizyka jako ontologia: Hartmann.....................................167
Rozdział 9. Filozofia analityczna: metafizyka schematów pojęciowych .....175
Rozdział 10. Metafizyka czy ontologia procesu?......................................187
Rozdział 11. Ontologia negatywna: Adorno..............................................189
Rozdział 12. Postmodernizm: koniec metafizyki czy koniec ontologii?.......199
Podsumowanie......................................................................................207
Część III Metafizyka czy ontologia? Kwestie sporne.................................209
Rozdział 1. Byt czy pojęcie bytu?........................................................... 211
Rozdział 2. Byt realny czy byt możliwy?................................................. 235
Rozdział 3. Istnienie: akt czy modus?.................................................... 257
Rozdział 4. Istota zamiast bytu.............................................................. 291
Rozdział 5. Ontologia: nierzeczywista rzeczywistość............................... 331
Rozdział 6. Ontologia a przedmiot...........................................................345
Rozdział 7. Intencjonalność: poza rzeczywistością.................................. 375
Rozdział 8. Ontologia a podmiot..............................................................389
Rozdział 9. Ontologia a system.............................................................. 403
Rozdział 10. Jednoznaczność czy analogia?............................................ 441
Rozdział 11. Metafizyka, ontologia, ontoteologia?..................................... 459
Zakończenie...........................................................................................465
Summary.............................................................................................. 471
Indeks osobowy..................................................................................... 477
Indeks przedmiotowy............................................................................. 487
Contents
Contents
Publisher's word.................................................................................... 5
Preface..................................................................................................11
Part I The beginning of metaphysics.........................................................15
Chapter 1 From σοφία [sophia] to φιλοσοφία [philosophia] ........................17
Chapter 2 From philosophy to τα μετά τά φυσικά [ta meta ta physika] .......29
Chapter 3 FromTa μετά τά φυσικά [ta meta ta physika] to metaphysics ... 45
Chapter 4 The autonomy of metaphysics .................................................69
Chapter 5 Ontology in The Middle Ages?.................................................73
Summary.............................................................................................. 87
Part II The beginning of ontology..............................................................89
Chapter 1 Descartes and Malebranche: back to Augustinianisms..............91
Chapter 2 British philosophy: the marginalization of metaphysics.............97
Chapter 3 Fathers of ontology: from Lorhard to Clauberg..........................105
Chapter 4 Ontology prior to metaphysics: from Wolff to Kant.....................115
Chapter 5 Logic as ontology: Hegel....................................................... 129
Chapter 6 The apotheosis of mathematics: Bolzano, Frege, Meinong.........133
Chapter 7 Phenomenology beyond metaphysics: Husserl, Ingarden,
Heidegger..............................................................................................143
Chapter 8 Metaphysics as ontology: Hartmann........................................167
Chapter 9 Analytic philosophy: the metaphysics of conceptual schemes ...175
Chapter 10 Metaphysics or process ontology?..........................................187
Chapter 11 Negative ontology: Adorno .......................................................189
Chapter 12 Postmodernism: the end of metaphysics or the end of ontology? .. 199 Summary.............................................................................................. 207
Part III Metaphysics or ontology? Controversial points................................209
Chapter 1 Being or the notion of being?..................................................211
Chapter 2 Real being or Possible being?............................................... 235
Chapter 3 Existence: act or modus?..................................................... 257
Chapter 4 Essence instead of being...................................................... 291
Chapter 5 Ontology: irreal reality............................................................331
Chapter 6 Ontology versus object...........................................................345
Chapter 7 Intentionality: beyond reality...................................................375
Chapter 8 Ontology versus subject.........................................................389
Chapter 9 Ontology versus system....................................................... 403
Chapter 10 Univocity or analogy?.......................................................... 441
Chapter 11 Metaphysics, ontology, ontotheology?.................................. 459
Conclusion...........................................................................................465
Summary.............................................................................................. 471
Index of names...................................................................................... 477
Index of subjects................................................................................... 487
